اصطلاحات رایج و پرکاربرد در بازی شطرنج

معمولا هنگامی که تصمیم به یادگیری شطرنج میگیرید، با بسیاری از اصطلاحات عجیب و غریب این بازی فکری مواجه می شوید که کمی ترسناک به نظر می رسند. پروچس( شطرنج حرفه ای ) به شما کمک می کند تا در کمترین زمان، از پرکاربردترین و رایج ترین اصطلاحات شطرنج آگاه شوید و مانند یک استاد بزرگ در مورد شطرنج صحبت کنید.

اصطلاحات بازی شطرنج:

ابتدا از اصطلاحات پایه در شطرنج شروع می کنیم، سپس تعدادی از اصطلاحات تخصصی شطرنج که ممکن است بلافاصله برای هر خواننده ای قابل درک نباشند را شرح می دهیم.

شاه (King):

شاه مهمترین مهره بازی است! این مهره را نمی توان از روی صفحه برداشت. هدف بازی تسلیم کردن شاه حریف و در عین حال ایمن نگه داشتن شاه خودی است. شاه، هر بار یک خانه در هر جهت حرکت می کند.

شطرنج آنلاین (جهت انجام بازی شطرنج، بصورت دونفره و یا با هوش مصنوعی کلیک کنید)

وزیر (Queen):

وزیر شاید به اندازه شاه مهم نباشد، اما قدرتمندترین مهره در صفحه شطرنج است.وزیر می تواند به خانه های بیشتری نسبت به هر مهره دیگری حرکت کند.

وزیر به صورت عمودی، افقی و مورب حرکت می کند تا زمانی که هیچ مهره دیگری در راه او نباشد.

رخ یا قلعه (Rook):

هر بازیکن دو رخ دارد. رخ ها نیز مهره های قدرتمندی هستند که می توانند به صورت عمودی و افقی حرکت می کنند تا زمانی که هیچ مهره دیگری در راه آنها نباشد.

فیل (Bishop):

هر بازیکن دو فیل دارد. یک فیل که فقط روی خانه های سفید حرکت می کند و دیگری که فقط روی خانه های سیاه حرکت می کند و تا زمانی که هیچ قطعه دیگری در راه آنها نباشد به صورت مورب حرکت می کنند.

بیشتر بدانید: ارزش مهره های شطرنج

اسب (Knight):

اسب ها تنها مهره هایی هستند که می توانند از روی مهره های دیگر بپرند! آنها به شکل حرف انگلیسی “L” حرکت می کنند یعنی دوخانه به صورت عمودی و یکی به صورت افقی و یا بالعکس.

سرباز یا پیاده (Pawn):

پیاده یا سرباز هر بار فقط می تواند یک خانه و رو به جلو حرکت کند. (به جز در حرکت اول که می تواند دو خانه حرکت کند)

حمله (Attack):

وقتی مهره‌ای را به خانه ای منتقل می‌کنید که می‌توانید در حرکت بعدی، مهره حریف را بگیرید.

حمله چند جانبه (Double Attack):

به حمله به دو (یا چند) مهره با یک حرکت، حمله چند جانبه گفته می شود.

گرفتن یا زدن مهره (Capture):

این اصطلاح شطرنج به برداشتن یک مهره از صفحه بازی اشاره دارد، و توسط هر بازیکنی که صورت پذیرد، حریفش یک مهره عقب می افتد.

کیش (Check):

کیش زمانی اتفاق می افتد که یک مهره به شاه سفید یا سیاه حمله می کند. شاه باید فوراً حرکت کند یا مهره‌ای که به شاه حمله می‌کند باید فوراً گرفته شود تا از کیش دور شود.

کیش دوبل یا دو طرفه (Double check):

کیش دوبل زمانی اتفاق می افتد که دو مهره به طور همزمان به شاه حمله می کنند و آن را از دو جهت کیش می کنند. وقتی کیش دوبل اتفاق می افتد، شاه باید حرکت کند زیرا نمی توان هر دو مهره را همزمان گرفت.

کیش و مات (Checkmate):

مات یکی دیگر از اصطلاحات شطرنج و به معنای حمله به شاه است، بطوری که حریف شما نتواند از آن فرار کند و به طور خلاصه یعنی باختن بازی!

مساوی (Stalemate):

اگر بازیکنی نتواند هیچ یک از مهره های خود را حرکت دهد، در صورتی که کیش نباشد، بازی مساوی است.

تهدید (Threat):

حرکتی که اگر حریف جلوی آن را نگیرد، می تواند باعث گرفتن مهره، مات شدن و یا برتری گردد. حمله به یک مهره بدون دفاع یک تهدید احتمالی به حساب می آید.

قلعه گیری یا شاه قلعه (Castling):

قلعه‌ گیری به معنی جابجایی پادشاه و رخ است. شاه دو خانه از موقعیت شروع به چپ یا راست حرکت می کند و رخ به سمت کنار آن در سمت دیگر حرکت می رود.

پیاده دوبله (Doubled Pawns):

وجود دو پیاده همرنگ در یک ستون که به وسیله زدن مهره ایجاد می شود.

پیاده ایزوله (Isolated Pawns):

پیاده‌هایی که هیچ پیاده‌ همرنگ دیگری روی ردیف کناری خود ندارند، ایزوله و «تنها» هستند و از سوی دیگر پیاده‌ها، پشتیبانی نمی‌شوند.

پیاده جا مانده (Backward Pawn):

پیاده‌ای است که نمی‌توان آن را توسط بقیه ی پیاده‌های کناری اش محافظت کرد، زیرا آنها بسیار جلوتر حرکت کرده‌اند. پیاده عقب مانده یک نقطه ضعف اصلی در موقعیت شطرنج است زیرا شانس بیشتری برای حمله به آن وجود دارد.

رخ دوبله (Doubled Rooks):

دو رخ روی یک ردیف یا ستون، رخ دوبله را تشکیل می دهند.

تعویض یا تبادل (Exchange):

تعویض مهره ها که معمولاً با ارزش برابر انجام می شود. مثلا تعویض اسب با فیل.

ستون (File):

خانه هایی از صفحه شطرنج که با حروف a تا h نشان داده می شوند،a همیشه در سمت چپ سفید و در سمت راست سیاه قرار دارد.

ستون باز (Open File):

به ستونی گفته می شود که هیچ پیاده ای(سفید و سیاه) در آن وجود نداشته باشد.

ستون نیمه باز (Semi-Open File):

به ستونی که تنها با سرباز یک حریف مسدود شده است، ستون نیمه باز گفته می شود.

ستون بسته(CLOSED FILE):

ستونی است که مهره های سرباز سفید و سیاه، در آن قرار داشته و اصطلاحا ستون، مسدود است.

فیده (FIDE):

فیده همان فدراسیون بین المللی شطرنج است.

استاد بزرگ (Grandmaster):

استاد بزرگ شطرنج کسی است که بالاترین عنوان بین المللی شطرنج را دارد.

استاد بین المللی (International Master):

استاد بین المللی شطرنج، شخصی است که دارای عنوان بین المللی در شطرنج می باشد.

ریتینگ (Rating) در شطرنج:

معیاری برای سنجش مهارت بازیکنان شطرنج است. این رتبه بندی از تقریباً 0 تا 3000 متغیر است و اکثر بازیکنان مبتدی، در ابتدا دارای ریتینگ حدود 400 هستند.

حتما بخوانید: چگونه در شطرنج ریتینگ بگیریم؟

روش سوئیسی (Swiss System):

سیستمی از مسابقات شطرنج است، که به موجب آن بازیکنان در برابر حریفانی در سطح خودشان قرار می گیرند و دو بار نیز با یک حریف مشابه بازی نمی کنند.

انصراف (Resigns):

وقتی عمداً شاه خود را می خوابانید یا می گویید “من استعفا می دهم” – بازی تمام می شود و شما می بازید.

حرکت غیر قانونی (Illegal Move):

حرکت غیر قانونی زمانی اتفاق می افتد که بازیکن تلاش می کند مهره ای را به یک خانه منتقل کند ولی نمی تواند به درستی آن را حرکت دهد. همچنین، یک بازیکن ممکن است سعی کند یک مهره را در حالی که کیش است حرکت دهد، در حالی که این حرکت مجاز نیست.

ثبت بازی و حاشیه نویسی (Annotation):

هر بازیکن حرکات خود را ثبت می کند تا حرکات غیرقانونی را پیگیری کند. طرفداران شطرنج نیز می توانند بعداً این حرکات ثبت شده را مطالعه کنند.

راه‌های زیادی برای ثبت بازی شطرنج وجود دارد، اما بیشتر آنها حول حرف اول مهره ها و همچنین خانه ای که مهره به آن حرکت کرده است، می‌چرخند.مثلا K برای King، برای Knight به اختصار N، برای Queen به اختصار Q، برای Bishop به اختصار B و برای Rook به اختصار R.

بیشتر بدانید: آموزش ثبت حرکات شطرنج

ان پرایز (En Prise):

یک عبارت فرانسوی و به معنای “در گرفتن” است. هنگامی که یک مهره یا پیاده مورد حمله مستقیم قرار می گیرد و بدون محافظت رها می شود، گفته می شود که آن مهره، ان پرایز است.

آن پاسان یا انپاسان (En passant)

آن پاسان یکی دیگر از اصطلاحات شطرنج است و هنگامی اتفاق می افتد که پیاده‌ دو خانه به جلو حرکت کند، و توسط پیاده ی حریف که در ستون مجاور آن قرار دارد، گرفته شود. این حرکت آن پاسان نام دارد.

مطالعه بیشتر: ان پاسان در شطرنج چیست؟

ژادوب یا آی ادجاست (j’adoube):

اصطلاحی فرانسوی در شطرنج است و اگر بازیکنی بخواهد یک یا چند مهره را روی خانه ‌های خود مرتب کند، می‌تواند قبل از آن بگوید “من تنظیم می‌کنم” یا ژادوب یا کلماتی در این زمینه را به زبان‌های دیگر اعلام کند.

اگر بازیکنی قبل از دست زدن به مهره ها آن را اعلام نکند، ممکن است بر این اساس جریمه شود.

چنگال (Fork):

یک تاکتیک معمول در شطرنج، و به معنی حمله دوگانه است که معمولا توسط یک اسب انجام می شود.

پین یا آچمز (Pin):

اما ببینیم که آچمز در شطرنج یعنی چه؟ آچمز به حمله توسط یک رخ، فیل یا وزیر به مهره ای که نمی تواند یا نباید حرکت کند گفته می شود (زیرا یک مهره با ارزش بیشتر، پشت مهره مورد نظر قرار دارد).

اگر مهره پشت، یک شاه باشد، مهره آچمز شده مجاز به حرکت نیست، چرا که شاه را تحت کیش قرار می دهد.

تاکتیک (Tactics):

ترکیب حرکات مهره و ایجاد تهدید که شامل ایمنی مهره، کیش، حملات و… می شود. تاکتیک های پیشرفته از ترکیب هایی مانند پین، چنگال، حذف گارد و… تشکیل می شوند.

ترکیب (Combination):

ترکیب مجموعه ای از حرکات است که برای ایجاد یک هدف و نتیجه روی صفحه انجام می شود. برای مثال می‌تواند مجموعه‌ای از مبادلات پیچیده باشد که منجر به یک نتیجه مطلوب مانند گرفتن مهره یا کسب موقعیت بهتر باشد.

ارتقا مهره (Promotion):

پیاده ای که به انتهای صفحه بازی می رسد می تواند به هر مهره ای که بازیکن بخواهد، تبدیل شود.

گشایش (Development):

گشایش یا توسعه مهره ها، به جابجایی مهره ها از خانه های شروع گفته می شود. اگر بازیکنی در گشایش پیشروی داشته باشد، مهره های بیشتری را فعال کرده است.

وسط بازی (Middle Game):

این مرحله دوم یک بازی است، درست بعد از گشایش و قبل از پایان بازی. در بازی میانی، گسترش مهره‌ها به پایان رسیده یا تقریباً کامل شده‌است، و مهره های زیادی مبادله شده یا گرفته شده‌اند، در این مرحله بازیکنان برنامه‌ها یا استراتژی‌های خود را آغاز می‌کنند.

آخر بازی (Endgame):

آخر بازی یا پایان بازی به آخرین مرحله یک بازی شطرنج گفته می شود، یعنی زمانی که بازیکنان معمولاً فقط شاه و تعداد کمی مهره دارند.

پیاده رونده (Passed pawn):

پیاده رونده، پیاده ای ست که هیچ پیاده ای از حریف در ستون های مشابه یا مجاور بین آن و خانه هشتم وجود ندارد.

حذف گارد یا مدافع (Removing the defender):

حذف مدافع، تاکتیکی است که شامل منحرف کردن مهره ای می شود که از دیگری دفاع می کند.

کیش برخواستی (discovered check):

کیش برخواستی نوعی حمله است و زمانی انجام می شود که یک مهره از خط کیش خارج شود. اغلب، کیش برخواستی زمانی رخ می دهد که یک مهره حرکت می کند و دیگری به شاه حمله می کند. این اتفاق معمولا منجر به مات و یا گرفتن مهره می شود.

تله (Trapped):

تله، به مهره ای اشاره دارد که قادر به حرکت نیست و در نهایت به دام افتاده و یا گرفته می شود. مهره ی به تله افتاده، ممکن است فوراً گرفته نشود، اما نمی تواند فرار کند.

فیل، مهره ای است که معمولا وقتی در بین پیاده ها گرفتار شود، می تواند در تله بیفتد.

حرکت اجباری (Forced moves):

حرکت اجباری، به یک حرکت و یا مجموعه ای از حرکات گفته می شود، که باید انجام شوند. اغلب با یک سری کیش و یا یک سری حرکات دنبال می شوند که اگر آن حرکت اجباری انجام نشود، مهره ای از دست می رود. حرکات اجباری اغلب می توانند به مات منجر شوند.

گامبی (Gambit):

گامبی، یکی دیگر از اصطلاحات شطرنج و گشایشی است که در آن بازیکن تصمیم می گیرد تا یک پیاده را به نفع یک برتری موقعیتی، واگذار کند. مانند گامبی وزیر.

دست به مهره (Touch move):

اگر مهره ای را لمس کنید، باید آن را حرکت داده و بعد از حرکت مهره نیز، نمی توان آن حرکت را پس گرفته و یا مهره را به جای دیگری منتقل کرد.

حرکت book در شطرنج:

حرکت “کتابی” یا book، حرکتی است که بازیکن از یک کتاب یا رسانه، یاد گرفته است و در یک موقعیت بخصوص و در ابتدای بازی، بدون نیاز به “محاسبه” آن را انجام می دهد.

اشتباه فاحش یا Blunder:

معنی Blunder در شطرنج، حرکت بدی است که در درجه اول، برد را به باخت یا تساوی و یا تساوی را به باخت تبدیل می کند.

کنترل زمان (Time control):

کنترل زمان، مدت زمانی ست که به بازیکنان برای تکمیل یک بازی داده می شود. چهار نوع متداول کنترل زمان از طولانی‌ترین تا کوتاه‌ترین، کلاسیک، رپید، بلیتز و بولت هستند.

بازی رپید یا سریع (Rapid game):

بازی رپید یک بازی شطرنج با زمان ثابت است که در آن بازیکنان باید تمام حرکات را در حدود 10 دقیقه انجام دهند.

بلیتز  یا بلیتس چیست(Blitz):

بلیتز به معنای شطرنج سریع یا سرعتی است. در بسیاری از بازی های بلیتز، به هر بازیکن، 5 دقیقه زمان برای کل بازی داده می شود( کمتر از 10 دقیقه).

بولت (Bullet):

در بازی برق آسا یا بولت، هر بازیکن کمتر از 3 دقیقه زمان برای کل بازی در اختیار دارد.

فعال بودن مهره (Activity):

فعال بودن مهره یعنی آزادی حرکت یا تحرک مهره های شطرنج. مهره فعال در مقایسه با یک مهره غیرفعال (یک مهره گسترش نیافته، مسدود یا فشرده) امکان بهتری برای تأثیر مثبت بر نتیجه بازی دارد.

مهره فعال یک راه کلیدی برای ارزیابی موقعیت شطرنج است.

برتری یا مزیت (Advantage):

این اصطلاح در شطرنج، پتانسیل برنده شدن یک بازیکن را تعریف می کند که معمولاً بر اساس موقعیت های مهره شطرنج روی صفحه است. اگر به نظر برسد که یک رنگ (یا یک بازیکن) برنده بازی است، گفته می شود که آن طرف دارای یک برتری است.

تمپو در شطرنج چیست (Tempo):

تمپو حرکتی است که بازیکنان به نوبت انجام می دهند. اگر بازیکنی بتواند با ایجاد تهدید، برنامه حریف را متوقف کند و خود با تعداد حرکات کمتری به نتیجه برسد تمپو به دست می آورد. برعکس اگر بازیکنی حرکات غیر ضروری انجام دهد تمپو از دست داده است.

قربانی در شطرنج (Sacrifice):

قربانی کردن مهره، از دیگر اصطلاحات شطرنج است و به معنی از دست دادن عمدی مهره ها برای به دست آوردن یک برتری بالقوه می باشد.

بلوکه (Blockade):

یک روش تاکتیکی است که در آن از پیشروی پیاده با قرار دادن یک مهره مستقیم در جلوی آن جلوگیری می شود.

فیل بد (Bad Bishop):

به فیلی گفته می شود که حرکتش معمولاً کاهش یافته، محدود شده و موقعیت فعالی ندارد، زیرا توسط پیاده در خانه های هم رنگ خود احاطه شده است.

جفت فیل (Bishop pair):

جفت فیل زمانی اتفاق می‌افتد که یک بازیکن هر دو فیل خود را داشته باشد و حریف او یک فیل و اسب و یا دو اسب داشته باشد. هر دو بازیکن تعداد مهره یکسانی دارند، اما جفت فیل در بسیاری از موقعیت ها یک برتری جزئی ایجاد می کند.

فیل های مخالف (Opposite bishops):

در آخر بازی وقتی هر دو بازیکن هر کدام یک فیل دارند، به عنوان فیل مخالف شناخته می شوند. این فیل ها نمی توانند به یکدیگر حمله کنند، بنابراین اگر مهره های دیگری به جز پیاده وجود نداشته باشند، این بازی اغلب با تساوی به پایان می رسد.

جناح شاه و جناح وزیر (Kingside / Queenside):

جناح شاه و جناح وزیر نشان‌دهنده سمتی از صفحه هستند که پادشاه یا ملکه به ترتیب از آن بازی را شروع می‌کنند. حتی اگر پادشاه یا ملکه در طول حرکت خود دیگر در این سمت از صفحه نباشند، باز هم جناح شاه و وزیر در نظر گرفته می شوند.

مرکز (Center):

مرکز از 4 خانه مرکزی در صفحه شطرنج تشکیل شده است که در آن هر دو بازیکن برای کنترل این قسمت با یکدیگر رقابت می کنند.

فضا (Space):

به موقعیتی از شطرنج اشاره دارد که در آن آزادی حرکت یا تحرک بهتری برای مهره هایی که در پشت پیاده ها قرار می گیرند را ممکن می کند. اگر به نظر می رسد موقعیت بازیکن فضای بیشتری دارد، به این معنی است که بازیکن در مقایسه با حریف خود آزادی عمل بیشتری برای حرکت مهره ها دارد.

پوزیشن (Position):

پوزیشن یا موقعیت، از اصطلاحات مهم در شطرنج است که به چیدمان مهره های شطرنج اشاره دارد. بازیکنی که قرارگیری مهره‌های او بهتر است، “برتری پوزیشنی” دارد.

پوزیشن باز (Open):

این به معنای موقعیتی است که در آن، پیاده ها مانع حرکت مهره ها در قسمت هایی خاص و یا تمام صفحه نمی شوند. این کاملا برعکس وضعیت بسته است.

پوزیشن بسته (Closed):

از اصطلاحات بازی شطرنج است و موقعیتی را تعریف می کند که در آن پیاده ها حرکت مهره ها را در اطراف یک منطقه خاص یا کل صفحه مسدود می کنند. و همانطور که گفته شد، این وضعیت کاملا برعکس یک موقعیت باز است.

ضعف (Weakness):

یکی از اصطلاحات شطرنج و به معنای نقص در یک پوزیشن است، به عنوان مثال، یک فیل بد، کمبود فضا، یک پیاده مسدود شده، یا هر نقص دیگری که احتمال باخت را افزایش می دهد.

حرکت منفعل (Passive):

یک حرکت منفعل یا حرکت غیر فعال، حرکتی است که کار بزرگی برای به دست گرفتن ابتکار عمل انجام نمی دهد. موقعیتی که روی صفحه اغلب فرصت خوبی برای حمله یا ضدحمله ایجاد نمی کند.

اصول (Principles):

اصول مجموعه ای از تئوری ها هستند که به هدایت بازیکنان در بازی های ابتدایی، میانی و پایانی کمک می کنند. در حالی که انحراف از اصول اشکالی ندارد.

به عنوان مثال، دو بار جابجا کردن یک مهره در گشایش، خلاف اصول گشایشی در نظر گرفته می شود، اما اگر باعث برتری خاصی شود، مشکلی ندارد.

شطرنج سیامی (Bughouse):

‌نوعی از بازی شطرنج که با چهار بازیکن در دو تیم بازی می شود و دارای قوانین خاصی است.

حتما بخوانید: شطرنج سیامی (معرفی کامل شطرنج سیامی یا تبادلی)

شطرنج چشم بسته (Blindfold chess):

شطرنج چشم بسته یعنی انجام بازی شطرنج در حالی که چشم شما با چشم بند بسته شده و حریف شما تخته را کاملاً می بیند.

به طور کلی استادان بزرگ و استادان بین المللی در این نوع بازی شرکت خواهند کرد.

برخی از بازیکنان به طور همزمان با چند نفر این بازی را انجام می دهند. رکورد فعلی متعلق به تیمور گاریف است که 48 بازی را با چشم بسته انجام داد. او 80.2 درصد از بازی ها را برد.

مرتبط: شطرنج چشم بسته چیست؟

کلام شطرنج حرفه ای :

یکی از ابتدایی ترین و البته بهترین راه ها برای پیشرفت در شطرنج، آشنایی با اصطلاحات مهم شطرنج است. اکنون با پرکاربردترین اصطلاحات شطرنج و همچنین با اصطلاحات شطرنج به انگلیسی که توسط ProChess (شطرنج حرفه ای) گردآوری شد، آشنا شدید. امیدواریم این مطلب، برای شما عاشقان شطرنج مفید بوده باشد.