تاریخچه شطرنج در ایران و جهان

شطرنج یکی از قدیمی ترین و پر طرفدار ترین بازی های فکری در جهان میباشد و بیش از 1400 سال است که انسان به آن پرداخته است. چگونگی اختراع و مبدا پیدایش بازی شطرنج همیشه مورد بحث بوده است. در پروچس (شطرنج حرفه ای) به تاریخچه شطرنج ، نحوه توسعه و گسترش شطرنج به سراسر دنیا و اولین مسابقات انجام شده در تاریخ شطرنج خواهیم پرداخت. در این سفر تاریخی با ما همراه باشید.

نگاهی به تاریخچه شطرنج :

شطرنج از یک بازی دو نفره هندی به نام چاتورانگا ( Chatarung ) سرچشمه می گیرد. تاریخچه شطرنج مربوط به 600 سال پس از میلاد است و در سال 1000 پس از میلاد نیز، شطرنج توسط بازرگان های ایرانی به اروپا راه یافت.

شطرنج دارای تاریخچه ای طولانی و باستانی ست و نسبت به نسخه های اولیه خود تغییر بسیاری کرده است، به طوری که تا قرن نوزدهم ساعت بازی در شطرنج وجود نداشت و مهره ها نیز استاندارد نشده بودند.

یک کشیش اسپانیایی، به نام روی لوپز از اولین استادان این بازی فکری بود. اگرچه او گشایشی را به نام خود ابداع نکرد، اما کتابی را در سال 1561 منتشر کرد.

در اواخر قرن نوزدهم، پس از برگزاری اولین مسابقات بزرگ شطرنج، سبک های مختلف بازی به مرور تکامل پیدا کرد.

روایت ها در رابطه با تاریخ شطرنج :

روایت های متعددی درباره ی تاریخچه ی شطرنج وجود دارد؛ گروهی، آن را قدیمی تر از تمدن کلاسیک می دانند، همچنین برخی نظریه های قدیمی، فیثاغورث را به عنوان پدر شطرنج معرفی می کنند یا اینکه فرماندهان روم آن را مطالعه کرده اند و حتی اینکه موسی آن را همراه با الفبا معرفی کرده است!

شطرنج آنلاین (جهت انجام بازی شطرنج، بصورت دونفره و یا با هوش مصنوعی کلیک کنید)

اما واقعیت این است که پیشینه تاریخی شطرنج بیشتر از 1500 سال نیست. شطرنج به یکباره به وجود نیامده، بلکه طی فرآیندی از همگرایی بازی ها و ایجاد یک سطح رقابتی از شطرنج بازان به وجود آمده است.

تاریخچه شطرنج در ایران :

بی شک، شطرنج پر طرفدار ترین بازی رومیزی ای است که تاکنون اختراع شده ولی مبدا و مخترع آن کاملا مشخص نیست.

به نظر می رسد که شطرنج از طریق هند وارد ایران شده و به سرعت توسط بسیاری از طبقات نجیب زادگان و نخبه گان فرا گرفته شده است.

فردوسی در شاهنامه به تاریخچه شطرنج پرداخته است، او به این موضوع اشاره می کند که مردم ایران در دوره ساسانیان با هندوستان همسایه بودند و به وسیله راجای هند با شطرنج آشنا شدند. او همچنین اشاره می‌کند که مهره‌های شطرنج از جنس عاج و چوب ساج، ساخته می‌شدند که هر دو به راحتی در هندوستان به دست می‌آمد. اما بسیار عجیب است که طی حفاری ها در هند، هیچ مهره شطرنج اولیه ای کشف نشده است.

هنگامی که شطرنج از هند به ایران راه یافت، ظاهر مهره های شطرنج تا حد زیادی از زمان چاتورانگا تغییر کرده بود. مهره های شطرنج از نمایش حیوانات به اشکال انتزاعی تبدیل شدند.

این اشکال به این دلیل انتزاعی ساخته شده بودند که در جهان اسلام، مهره هایی که تصاویری شبیه بت پرستی را به نمایش می گذاشتند، ممنوع بود. این تصاویر انتزاعی معمولا از خاک رس ساده و با کنده کاری سنگ ساخته می شدند.

شطرنج، سال ها بعد و بعد از حمله اعراب به ایران، به دلیل مشکلات تلفظی به شترنج تغییر نام داد. در این بازی، به اصطلاح به گرفتار شدن شاه و مورد حمله قرار گرفتن آن «شاه مت» گفته شد و بعدها این عبارت جهانی شد.

شطرنج در ایران، توسعه و تکامل زیادی داشت و حتی نام آن از چاتارونگا به ناترنگ تغییر پیدا کرد و با کمک تاجران ابریشم، زائران و بسیاری از مردم دیگر به کشورهای همسایه راه یافت و به طور پیوسته، این بازی برای استفاده عموم مردم توسعه پیدا کرد و نه فقط برای طبقات نجیب و نخبه جامعه!

تا اینکه در قرن نهم راه خود را به اروپا باز کرد و از آن پس به سرعت گسترش یافت.

حتما بخوانید : انواع شطرنج

شطرنج نوین :

با افزایش محبوبیت و ایجاد قوانین جدید، این بازی فکری به یک ورزش حرفه ای تبدیل شد. سپس اولین دوره مسابقات شطرنج در لندن و در سال 1851 و همچنین مسابقات قهرمانی جهان نیز در سال 1886 برگزار شد.

در قرن بیستم، سبک نوین یا مدرن شطرنج با توسعه استراتژی‌ها و تاکتیک‌ها بسیار تکامل یافت.

سبک بازی تهاجمی یک بازیکن خوب کوبایی به نام کاپابلانکا باعث شد تا عنوان قهرمانی جهان را در سال 1921 کسب کند.

پس از مرگ الکساندر آلخین، دیگر قهرمان شطرنج جهان در سال 1946، یک مسابقه در سال 1948 برای تعیین قهرمانی برگزار شد. پیروزی میخائیل بوتوینیک در آن سال، دوران تازه ای از تسلط شطرنج شوروی را آغاز کرد تا اینکه بابی فیشر آمریکایی در سال 1972 قهرمان جهان شد.

پس از اختلاف نظر با فیده، فیشر این عنوان را به آناتولی کارپوف داد و او نیز در سال 1985 به گری کاسپاروف باخت. اما در نهایت در سال 1993 و با رفتن کاسپاروف از فیده، این عنوان دوباره به کارپوف بازگردانده شد.

پس از گذشت سال ها، شاهد رقابت هایی در سطح بین المللی و بین شطرنج بازانی با ملیت های هند، اوکراین، ازبکستان و بلغارستان بودیم.

قهرمان فعلی جهان، مگنوس کارلسن است که در سال 2013 با برتری مقابل آناند به این عنوان دست پیدا کرد و در سال 2014 نیز به بالاترین مقام شطرنج در جهان رسید.

پیشنهاد مرتبط: زندگینامه مگنوس کارلسن

تاریخچه شطرنج در هند :

طبق بررسی های تاریخی، منشا شطرنج را می توان به قرن ششم در هندوستان و در زمان امپراتوری گوپتا نسبت داد. در آن زمان، این بازی با نام «چاتورانگا» شناخته می‌شد که در زبان سانسکریت به معنای “دارای چهار دست و پا” و در شعر حماسی، این کلمه مخفف ارتش است.

بازی چاتورانگا به نوعی تاکتیک و آرایش نظامی هند در دوران گذشته را نشان می دهد. برای ساخت مهره های شطرنج، عمدتا از عاج استفاده می شد اما شکل اولیه بازی، شبیه شطرنجی که امروز می شناسیم نبود.

بازی با تاس انجام می‌شد و مربع‌های شطرنجی تا 1000 سال بعد هم ایجاد نشد. همچنین قوانین استاندارد وجود نداشت، بنابراین در مناطق مختلف به طور متفاوت بازی می شد. بعد ها بازی با تاس و قمار به دلیل عقاید مسلمانان هند، حذف شد.

تاریخچه شطرنج در اسلام :

زمانی که امپراتوری‌های عباسی و اموی توسط مسلمان اداره می‌شدند، مردم شامل جمعیت مختلفی از مذاهب، زبان‌ها و فرهنگ‌ ها بودند. نفوذ تُجاری از اروپا تا خاور دور در این امپراتوری ها باعث شد تا شطرنج نیز در بین مردم آن ها گسترش یابد.

پس از حمله اعراب به ایران، شطرنج در جهان اسلام گسترش یافت.

احتمال می رفت که مسلمانان، شطرنج را به دلیل قوانین قمار که در قرآن آمده است، ممنوع کنند. مقامات مسلمان به طور کلی هرگونه بازی شانسی یا قمار را محکوم می کردند، و شطرنج باید از زیر نظارت اجتماعی مختلف عبور می کرد تا به مقبولیت برسد.

اما پس از سال ها بحث، الهی دانان بالاخره شطرنج را به رسمیت شناختند و این بازی محبوب به حیاتش ادامه داد.نخبگان خلیفه به سرعت استادان شطرنج را برای رقابت و یادگیری استخدام کردند که به علیات معروف بودند.

مسلمانان از شطرنج برای بر انگیختن حس جنگجو بودن بدون خونریزی استفاده میکردن که از این نظر اهمیت تاریخی دارد.

تاریخچه شطرنج در خاور دور:

در حدود سال 800 میلادی مبلغان بودایی، شطرنج را از هند به چین آورده و آن را گسترش دادند. در چین، صفحه به جای 8 در 8 ، با ابعاد 9 در 10 سازماندهی شد.در شطرنج چینی، یک رودخانه (river) به وسط صفحه و همچنین دو مشاور در دو طرف شاه اضافه شد که ژنرال نامیده می شد.مهره ی مشاور همان مهره ی فیل در شطرنج غربی است.

بیشتر بدانید : شطرنج چینی چیست ؟

ظاهراً امپراطور چین از اینکه یک مهره ی شطرنج در چنین بازی پستی به نام او نامگذاری شده بود به شدت عصبانی شده و قبل از اینکه “شاه” به “ژنرال” تبدیل شود چندین بازیکن را سر برید!

سپس شطرنج از چین به کره و بعد از آنجا به ژاپن گسترش پیدا کرد، جایی که آن را «شوگی» نامیدند. بازی شوگی روی صفحه 9 در 9 انجام می شد و بیست مهره داشت.

تاریخچه شطرنج در اروپا:

شطرنج که قرن‌ها پیش از ورود به اروپا، در چین، هند و ایران بازی می‌شد، در قرن نهم میلادی از طریق تهاجمات مسلمانان به جنوب اسپانیا، به اروپا راه پیدا کرد و سپس در سراسر کشور های اروپایی به سرعت گسترش یافت.

اروپایی‌ها برای مهره‌های شطرنج نام‌هایی انتخاب کردند که امروزه نیز با همین نامها شناخته می شوند. این نام ها احتمالا از نحوه و سبک زندگی آنها نشأت گرفته باشد. به عنوان مثال پیاده شطرنج نشانگر رعیت یا کارگر و تعداد آنها نیز بیشتر از هر مهره دیگری روی صفحه است، همچنین اغلب آنها قربانی می شوند تا مهره های ارزشمندتری حفظ شوند.

همچنین یک فیل در بازی شطرنج وجود دارد که نماینده کلیسا است. کلیسا در قرون وسطی یک عامل قدرتمند محسوب میشد و مذهب نقش زیادی در زندگی روزمره مردم داشت. بنابراین تعجبی ندارد که مهره ای با مفهوم دین به این بازی فکری راه پیدا کرده است.

در اروپا، شطرنج بیشتر توسط افراد مذهبی و دربارهای سلطنتی بازی می شد. تا اینکه به مرور باشگاه‌ها تأسیس و مسابقاتی ترتیب داده شدند، و بدین ترتیب شطرنج طرفداران بسیاری پیدا کرد و به دنبال آن، مسابقات قهرمانی جهان برگذار شد و شطرنج بازان حرفه ای برای اولین بار شناخته شدند.

تاریخچه شطرنج بانوان :

به مرور زمان شطرنج به یک بازی سریع و هیجان انگیز تبدیل و همچنین به عنوان یک فعالیت مردانه تلقی شد و در قرن نوزدهم، زنان اغلب از ورود به قهوه‌خانه‌ها و میخانه‌هایی که در آن باشگاه‌های شطرنج توسعه یافتند، منع می‌شدند. با این وجود، بازیکنان زن در اواسط قرن نوزدهم به طور جداگانه از مردان به موفقیت هایی دست یافتند و اولین باشگاه های شطرنج مخصوص زنان در سال 1847 در هلند تشکیل شد.

تفکیک جنسیت در شطرنج به حدود 1500 سال پیش با معرفی مهره ملکه برمی گردد.

اولین های بانوان در شطرنج:

• اولین کتاب شطرنج نوشته شده توسط یک زن، ABC of Chess، توسط بانو H.I. Cooke، در سال 1860 در انگلستان نوشته شد و به چاپ دهم رسید.
• اولین مسابقات زنان نیز در سال 1884 توسط انجمن شطرنج ساسکس (Sussex) حمایت شد.
• اولین بازیکن زنی که در رقابت های خارجی با مردان مورد توجه قرار گرفت، ورا منچیک از بریتانیای کبیر بود.

او اولین مسابقه قهرمانی زنان جهان، تورنمنتی که توسط فیده در سال 1927 سازماندهی شد، و شش تورنمنت بعدی قهرمانی زنان در سال های 1930-1939 را برنده شد. نتایج عالی او در برابر مردان در مسابقات بریتانیا منجر به دعوت به برخی از قوی‌ترین تورنمنت‌های قبل از جنگ جهانی دوم شد، از جمله Carlsbad 1929 و مسکو 1935 ( تورنمنت‌ها بر اساس مکان و سال مشخص می‌شوند).

در میان استادان مرد قدرتمندی که به او باختند، قهرمان جهان ماکس یووه، ساموئل رشفسکی، سلطان خان، ژاک میزس، ادگار کول و فردریک یتس بودند. او همچنین یکی از اولین زنان حرفه ای شطرنج بود.

بازی های به یادماندنی در تاریخ شطرنج :

چه چیزی یک بازی شطرنج را به یاد ماندنی میکند؟ در طول تاریخ شطرنج، بازیکنان و مورخان بار ها به بازی‌های خاصی در گذشته اشاره و آن ها را بازنگری می کنند.

این بازی ها ممکن است نشانه ی سبک استراتژی مربوط به عصری معین باشند، یا بازی‌هایی که ایده‌ها و استراتژی‌های شگفت ‌انگیزی را ارائه می‌دهند که هرگز پیش از آن دیده نشده بودند.

برای مثال، بازی بین دو استاد آلمانی آدولف آندرسن و لیونل کیزریتزکی که دوران حملات جسورانه را تعریف کرد به اصطلاح بازی جاودانه لقب گرفته است.
همچنین مثالی برای بازی قرن، که بابی فیشر، قهرمان آینده جهان، در سن 13 سالگی با درخششی خیره کننده در برابر یک استاد برجسته شطرنج در آن زمان به نمایش گذاشت.

این بازی به خاطر چندین قربانی مبتکرانه از جمله قربانی وزیر، که فیشر را به برتری های استراتژیک مرگبار تبدیل کرد، قابل توجه است.

بیشتر بدانید: زندگینامه بابی فیشر

کتاب تاریخچه شطرنج :

کتاب های زیادی درباره تاریخچه ی شطرنج به چاپ رسیده اند که بیشتر آن ها به زبان انگلیسی هستند. به عنوان نمونه دو مورد از کتاب های معروف، در مورد پیشینه شطرنج را معرفی می کنیم.

کتاب A Short History of Chess نوشته H. J. R. Murray یک اثر ماندگار درباره تاریخچه شطرنج است که تکمیل آن بیش از یک دهه به طول انجامیده است؛ تاکنون هیچ اثر واحدی در مورد بازی شطرنج از نظر وسعت یا اهمیت، به آثار موری نزدیک نشده است.

همچنین کتاب The Immortal Game نوشته ی David Shenk، که در آن نویسنده توانسته است اطلاعات متفاوتی را درباره شطرنج، در یک بسته نسبتاً منسجم و بدیع جمع آوری کند.

حتما بخوانید: بهترین کتابهای شطرنج در سال 2023

کلامِ شطرنج حرفه ای

بی شک شطرنج یکی از قدیمی ترین بازی های استراتژیک است که هنوز هم وجود دارد. ما در prochess ( شطرنج حرفه ای ) به تاریخچه شطرنج در سرزمین های هند، ایران و چگونگی گسترش آن از جهان اسلام به اروپا و توسعه شطرنج مدرن پرداختیم. همچنین به پیشینه شطرنج بانوان و استادان بزرگ شطرنج، از گذشته تا حال اشاره کردیم. امیدواریم این مطالب برای شما مفید بوده باشد.

---

سوالات پرتکرار شما در مورد تاریخچه شطرنج:

شطرنج را چه کسی اختراع کرد؟

قدیمی ترین شکل بازی که امروزه شطرنج نامیده می شود را می توان به هند در قرن ششم نسبت داد. بر اساس افسانه، شطرنج توسط وزیر بزرگ، سیسا بن داهیر اختراع و به عنوان هدیه به شاه شیرهام هند داده شده است.

مخترع بازی شطرنج کدام کشور است؟

همانطور که گفته شد، قدمت شطرنج به بیش از 1500 سال پیش باز می گردد و کشورهایی مانند چین، هند و ایران درباره منشأ شطرنج ادعاهایی دارند، اما در مورد ادعاهای خود 100 درصد قطعیت نشان نداده‌اند. البته شواهدی وجود دارد که به هند، به عنوان منشأ شطرنج، اشاره می کند.

بازی شطرنج در ادامه به ایران راه یافت و اعتقاد بر این است که با حمله اعراب به ایران، شطرنج نیز در سراسر جهان اسلام گسترش یافت. در نهایت، شطرنج راه خود را به کشورهای اروپایی جنوبی باز کرد و شطرنج مدرنی را که امروز می شناسیم، به وجود آورد.

شطرنج کی اختراع شد؟

ما می دانیم که شطرنج در حدود قرن ششم یعنی حدود 1500 سال قبل در هندوستان به وجود آمد. از کشور هند، شطرنج به سرعت به ایران و سپس به عربستان گسترش یافت، جایی که حاکمان قدرتمند از بازیکنان خوب حمایت می کردند، به همان روشی که اشراف اروپایی بعداً از موسیقی دانان و هنرمندان حمایت کردند.